Ekonomia gri ose joformale mbulon aktivitetet ekonomike që sipas natyrës së vet janë të ligjshme, por që nuk përfshihen në statistikat zyrtare. Çdo aktivitet ekonomik që shmang ligjet dhe tatimin për të përfituar përfitimet e veta në dëm të shtetit, të kompanive përgjegjëse dhe qytetarëve, quhet ekonomi gri ose joformale.

Ekonomia gri ose joformale ekziston kur:

  • subjektet punojnë jashtë sistemit ligjor dhe tatimor,
  • të mbulojë transaksionet për të shmangur pagimin e tatimeve dhe kontributeve të sigurimeve sociale,
  • të shmangë shpenzimet që lidhen me përmbushjen e të gjitha detyrimeve që rrjedhin nga ligjet specifike.
  • në raste të caktuara, transaksionet mund të fshihen ose regjistrohen vetëm pjesërisht në një shumë më të vogël se ajo reale për të reduktuar ose shmangur plotësisht detyrimin tatimor.
  • në raste të tjera, transaksionet mund të mos regjistrohen fare, gjë që zakonisht ndodh kur pagesa bëhet me para në dorë dhe lehtëson shmangien e detyrimeve fiskale.

 

Përkufizimet e ekonomisë gri

Nga njëra anë, personat fizik dhe juridik mund të ndërmarrin aktivitete joformale për të shmangur pagesën e tatimeve dhe kontributeve të sigurimeve sociale, duke shmangur detyrimet për respektimin e disa normave ligjore si paga minimale, orët maksimale të punës, standardet e sigurisë apo shëndetit etj. shmangia e respektimit të disa procedurave administrative, si plotësimi i pyetësorëve statistikorë apo normave të tjera administrative.

Sipas përcaktimit të Komisionit Evropian, ekonomia joformale përfshin “çdo aktivitet me pagesë, që për nga natyra e tij është i ligjshëm, por nuk është raportuar tek autoritetet, duke marrë parasysh dallimet në sistemin rregullator të Shteteve Anëtare”. Për më tepër, sipas Schneider dhe Williams, korniza e saj përfshin: “prodhimin e bazuar në treg të mallrave dhe shërbimeve ligjore që nuk raportohen qëllimisht në statistikat zyrtare për shmangie fiskale dhe kontribut, si dhe mospërputhje me standardet e tjera administrative dhe ligjore”.

Thelbi i aktiviteteve në ekonominë gri është mosdeklarimi i të ardhurave, gjegjësisht shmangia e pagimit të tatimeve dhe detyrimeve jotatimore për rritjen e të ardhurave vetanake. Individët, grupet joformale, kompanitë apo organizatat që janë të regjistruara, por gjejnë mënyra të paligjshme për t’iu shmangur detyrimeve ndaj shtetit, veprojnë në ekonominë gri.

Sipas Fondit Monetar Ndërkombëtar, ekonomia joformale ndodh për disa arsye:

  • Nga njëra anë, personat fizik dhe juridik mund të ndërmarrin aktivitete joformale për të shmangur pagesën e tatimeve dhe kontributeve të sigurimeve sociale, duke shmangur detyrimet për respektimin e disa normave ligjore si paga minimale, orët maksimale të punës, standardet e sigurisë apo shëndetit etj. shmangia e respektimit të disa procedurave administrative, si plotësimi i pyetësorëve statistikorë apo normave të tjera administrative.
  • Nga ana tjetër, individët mund të jenë të varur nga aktivitetet joformale për shkak të mungesës së njohurive dhe aftësive për punësim formal ose mund të jenë shumë të varfër për të fituar akses në shërbimet publike dhe financiare.

[1] https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2020/12/what-is-the-informal-economy-basics.htm

 

RAPORTO EKONOMINË GRI

Si matet ekonomia gri?

Si matet ekonomia gri?

Ekonomia gri ose joformale është shumë e vështirë për t’u matur me siguri, por janë zhvilluar disa metoda për të vlerësuar shtrirjen e ekonomisë gri. Këto metoda ndahen në tre grupe:

  1. Metodat direkte të bazuara në të dhëna të drejtpërdrejta të mbledhura përmes anketave, vëzhgimeve dhe intervistave me operatorët ekonomik;
  2. Metodat indirekte përmes të cilave përcaktohet niveli i ekonomisë gri duke përdorur tregues të të dhënave makroekonomike, si raporti ndërmjet parasë dhe depozitave, inputeve fizike etj. dhe
  3. Metoda modale e bazuar në teorinë statistikore të variablave latente, duke marrë parasysh disa shkaqe dhe tregues të ekonomisë gri.

Faktorët që shkaktojnë ekonominë gri

Sfida e reduktimit të ekonomisë gri apo joformale dhe realizimi potencial i të ardhurave shtesë prej saj është shumë më e madhe në vendet në zhvillim.

Ekonomia gri në çdo vend ndikohet nga një gamë e gjerë faktorësh, duke përfshirë:

  • ngarkesën e përgjithshme në sektorin e biznesit me tatime dhe kontribute sociale;
  • kompleksitetin e sistemit tatimor;
  • madhësinë e kostove për themelimin e një biznesi;
  • sistemi i mbrojtjes sociale;
  • efektiviteti i administratës tatimore

Format e ekonomisë gri

Sipas “Strategjisë për formalizimin e ekonomisë joformale 2018-2022” të Ministrisë së Punës dhe Politikës Sociale, format më të zakonshme të ekonomisë joformale janë:

  • evazioni fiskal,
  • parregullsitë në zbatimin e Ligjit për Marrëdhëniet e Punës,
  • Niveli i lartë i ryshfetit dhe korrupsionit,
  • tregtia e paligjshme dhe e padeklaruar ndërkufitare e mallrave,
  • përqindje e lartë e parasë në ofertën monetare dhe
  • ekzekutimi i transaksioneve në natyrë ose kompensimi.

Më konkretisht, aktivitetet në zonën gri përfshijnë biznese të paregjistruara, fshehje të të ardhurave nga pronarë kompanish në veprimtari të ndryshme, regjistrim jo të plotë të qarkullimit të parave, skema të ndryshme mashtrimi, realizim të të ardhurave nga burime të paidentifikuara, përkatësisht persona juridik apo individë që realizojnë të ardhura nga investime ose pronësi të cilat nuk janë të panjohura për administratën tatimore, rritje jo reale e kostove nëpërmjet faturave dhe llogarive, mashtrime me tatimin mbi vlerën e shtuar, më saktësisht tatimpagues që kërkojnë zbritje të TVSH-së ose deklarojnë TVSH-në hyrëse që paraqitet në mënyrë fiktive nëpërmjet faturave fiktive/false, personat fizik që kryejnë veprimtari shtesë pas orarit të punës, dhe nuk raportojnë të ardhurat, punësimin e një pjese apo të gjithë punonjësve “në të zezë”, duke raportuar një pagë më të ulët se ajo reale dhe duke paguar një pjesë të fitimeve “në dorë”.

Më tej, një pjesë e arsyeve të ekonomisë joformale duhet kërkuar në pamundësinë e mbledhjes së të dhënave për disa kategori punonjësish si persona të angazhuar në bujqësi, punëtorë shtëpie etj. evazioni tatimor, mosregjistrimi i qarkullimit apo moslëshimi i llogarisë fiskale etj.

Kategoria e punonjësve joformalë përfshin të gjithë punëtorët e paparaqitur (pa mbrojtje shëndetësore, sociale dhe ligjore të përfshirë), qofshin ata që punojnë në një ndërmarrje të sektorit formal apo joformal ose si punëtorë shtëpie me pagesë. Për më tepër, punëtorë joformal konsiderohen punëtorët që funksionojnë si: punëdhënës dhe persona të vetëpunësuar që punojnë në subjektet e tyre të paregjistruara, si dhe punëtorë familjarë të papaguar, qofshin ata që punojnë në një ndërmarrje në sektorin formal apo joformal.

Këto veprimtari ekonomike nuk kontribuojnë në zhvillimin e shtetit dhe shoqërisë. Shteti humb të ardhurat që do të paguhen në formën e tatimeve dhe kontributeve, të cilat mund të investohen në arritjen e zhvillimit të qëndrueshëm dhe të mirave dhe shërbimeve publike më të mira. Mungesa e ekonomisë gri nga statistikat zyrtare pengon një matje më realiste të bruto prodhimit vendor dhe ka implikime negative në drejtimin e politikave ekonomike.

Gjithashtu, niveli i lartë i ekonomisë joformale ndikon negativisht në konkurrencën e kompanive në sektorin formal, duke krijuar konkurrencë të pandershme “jo fer”.

Edhe pse aktivitetet joformale janë burim të ardhurash për punëtorët që punojnë në mënyrë joformale, ata ende nuk kanë sigurim shëndetësor ose pension të paguar dhe shpesh u mohohen të drejtat e tjera të punëtorëve.

Dallimi midis ekonomisë gri dhe të zezë

Shpesh bëhet një dallim ndërmjet prodhimit të mallrave dhe shërbimeve, shitja, shpërndarja ose zotërimi i të cilave është i ndaluar me ligj dhe aktiviteteve prodhuese të cilat janë normalisht të ligjshme, por bëhen të paligjshme kur kryhen nga prodhues të paautorizuar, përkatësisht:

  • Ekonomia gri është kryerja e aktiviteteve ekonomike që janë të ligjshme, por nuk janë tëregjistruara dhe nuk janë tëparaqitura për qëllime tatimore nga individë, grupe joformale apo organizata.
  • Ekonomia e zezë paraqet kryerjen e aktiviteteve që janë në kundërshtim me rregulloret – veprimtari ilegale (tregti me armë, drogë, njerëz etj.). Ekonomia e zezë është sinonim i kontrabandës ndërkufitare, me të cilën malli hyn në vend pa doganë të paguar dhe shpesh lidhen me krimin e organizuar.

Aty ku ekonomia gri është më e përhapur

Ekonomia gri ose joformale është veçanërisht e përhapur në sektorët industrial dhe të shërbimeve, ku transaksionet dhe pagesat me para të gatshme janë pjesë e zakonshme e punës. Këtu janë, mbi të gjitha, ndërtimtaria, hoteleria, transporti, tregtia e industrisë së tekstilit, sektori bujqësor, riparimi i automjeteve, riparimet e shtëpive, prodhimi i mobiljeve, shërbimet e lyerjes, argëtimi dhe rekreacioni, shërbimet kozmetike dhe parukerie, punët tjera të zejtarisë, marrja me qira e objekteve, shërbimet e përkthimit dhe mësimdhënies, shërbimet harduerike dhe softuerike, artet, detyrat e shtëpisë, etj.